Post pisany z inspiracji Slanna. Jeśli ktoś z Was tworzy świat na potrzeby czy to książki, czy opowiadania, czy gry fabularnej (lub nawet scenariusz do tej ostatniej) stanie na pewno przed problemem wymyślenia jakiegoś rodzaju imion lub nazw. Problem ten jest o tyle istotny, że wysiłki te często kończą się niepowodzeniem, bowiem nazewnictwo brzmi głupio.

Ja osobiście miałem z tym zawsze duże problemy. Kilka miesięcy temu, wertując ?Nauki pomocnicze historii? Józefa Szymańskiego natrafiłem jednak na interesujący rozdział poświęcony powstawaniu różnego rodzaju nazw w języku polskim. Zachęcony prośbami części czytelników postanowiłem go streścić. Nie jestem pewien, czy pozwoli on wybrnąć nam z kłopotów, jednak może okazać się pomocny w rozwiązaniu choć części z nich.

Warto zauważyć, że zjawiska podobne, jak w języku polskim zachodziły także w większości innych języków indoeuropejskich, tak więc uznać je można za uniwersalne wręcz.

1) Imiona

Zasadniczo imiona na terytorium Polski oraz Europy kształtowały się na trzy sposoby. Podzielić je można natomiast na pogańskie i chrześcijańskie. Są to:

A) Imiona jednoczłonowe:

Którymi na terenie Polski posługiwały się w pierwszej kolejności warstwy niższe. Zwykle tworzone były od jakiegoś innego słowa oraz posiadały własną treść, prawdopodobnie związaną z nadzieją, że dziecko ową treść urzeczywistni. Powstawały one od przymiotników (np. Młodosz), rzeczowników oznaczających rośliny (np. Kwiatek), zwierzęta (Wilkosz, Baran), wytwory człowieka (np. Wrzecionka) czy wykonywane zawody (Koniosz) lub czasowników (np. Stracenka).

Przykłady z innych języków to na przykład: Monika (od łacińskiego ?monos? czyli ?Jedyna? lub ?Pierwsza? w domyśle ?córka?), Serina (galo-rzymska ?Serena? czyli ?Spokojna?) lub Samia (imię pochodzenia egipskiego, oznaczające ?Dającą Szczęście? lub ?Stanowiącą Pociechę?).

B) Imiona dwuczłonowe typu słowiańskiego:

Spotykane głównie wśród warstw wyższych. Powstają podobnie, jak imiona jednoczłonowe, przy czym człon główny stanowi wyraz wyraźnie chwalebny, będący odpowiednikiem przedmiotu lub zjawiska uważanego za przynoszący szczególne uznanie, od rzadkiego, szlachetnego zwierzęcia lub rośliny, albo cenionej społecznie aktywności etc. Nigdy natomiast nie używano (popularnych wśród warstw niższych) nazw zawodów, zwierząt gospodarczych etc. Zwyczajnie: książę, rycerz czy posiadacz ziemski nie aspirował do tego, by jego dzieci zostały kowalami. Przyczyna takiego stanu rzeczy jest prosta: szlachta nie pracuje. To, co przynosiło dostatek pospólstwu lepszej części społeczeństwa nie interesowało.

Drugim członem imienia był dowolny inny wyraz, przy czym najczęściej spotyka się człony: -mir, -sław, -bor, -mysł, -gniew, -rad, -wuj, -stryj, -mił, -bóg.

Przykładami takich imion mogą być: Sławomir (złożony ze słów ?Sława? oraz ?Mir? oznaczającego ?Pokój, Dobro, Dobrobyt? oznacza ?Tego, który cieszy się szczęściem?), Bogumił (?Miłujący? lub ?Miłowany przez? Boga lub Bogów), Bogusław (?Wielbiący? Boga lub Bogów).

C) Imiona dwuczłonowe typu germańskiego:

W kręgach ludów germańskich oraz częściowo u Słowian, gdzie liczyły się więzi pokrewieństwa oraz występowało wielożeństwo, ogólnie akceptowany konkubinat oraz adopcje dzieci poczętych z niewolnicami imiona wyższych warstw społeczeństwa ponownie składały się z dwóch członów, przy czym jeden stanowił zapożyczenie z imienia ojca, drugi z imienia matki.

Przykładowo notowany w kronikach angielskich ksiądz Ethelstan posiadał żonę Wulfgifu oraz synów Wulfstana, Elfstana i Byrfstana.

D) Formy zdrobnione:

Kolejnym typem imion jest wariant dwóch poprzednich będący po prostu skrótowcem (często o wydźwięku pieszczotliwym (np. Kaźmir z Kazimir) lub też powstające przez usunięcie jednego członu z imienia dwuczłonowego, bo i tak wszyscy wiedzieli o co chodziło (np. imię Kraj powstałe z Dzierżykraj)

E) Imiona chrześcijańskie:

Począwszy od pogłębienia się chrystianizacji czyli na zachodzie Europy od X wieku, a na terenach Polski od wieku XIII upowszechniają się imiona chrześcijańskie, będące najczęściej imionami świętych, albo odwołujące się do chrześcijaństwa (np. ?Dolores? czyli ?Udręka? imię o tak jednoznacznie negatywnych konotacjach, że żadnemu poganinowi nawet by do głowy nie przyszło). W dużej części, przynajmniej na terenie Polski są to imiona obce, pochodzenia bądź biblijnego, bądź łacińskiego, greckiego i germańskiego.

Przykładami takich imion są Józef, Grzegorz, Jeży, Maria, Ewa, Magdalena.

Początkowo imiona te nadawane były (zarówno u nas jak i u germanów) wyłącznie dzieciom przeznaczonym do stanu duchownego lub w podzięce dla świętych za wstawiennictwo. Z czasem jednak, w miarę coraz głębszej chrystianizacji kraju stawały się dominujące. Niemniej jednak tworzone według starych zasad imiona na terenie Polski spotyka się jeszcze do wieku XVI.

F) Imiona przetłumaczone:

Niektóre imiona chrześcijańskie ulegały też spolszczeniu w efekcie czego przyjęły się albo w dwóch formach, albo też głównie w formie spolszczonej. Przykładami może być Wawrzyniec (oryginalnie Laurentius) czy też niezbyt często spotykany dziś Lasota (od popularniejszego obecnie Silvester).

2) Nazwiska

W słowiańsko-germańskim kręgu kulturowym początkowo nie istniało coś takiego, jak nazwisko. Jeśli się pojawiało, to najczęściej odnoszone było do jednej osoby, tak jak obecnie funkcjonują przezwiska. Dopiero z czasem, wraz z koniecznością identyfikacji z poszczególnymi grupami rodowymi nazwiska stały się popularne, a w części warstw ludności pojawiły się dopiero na skótek wymogów administracyjnych zaborców, nadane często odgórnie. Początkowo w wypadku konieczności identyfikacji indywidualnego osobnika posługiwano się:

• Przezwiskiem, najczęściej stanowiące pospolity rzeczownik (np. Krzykała, Długota)
  
• Drugim imieniem rodzimym lub chrześcijańskim. Charakterystyczne jest to, że podczas gdy imiona rodzime podlegają modyfikacji przez formanty (np. Stanisław Stanisz) imiona chrześcijańskie pozostają niezmienne (np. Romuald Gustaw)
  
• Funkcję nazwiska mogła też pełnić nazwa miejscowości, z której dana osoba pochodziła lub której była właścicielem (np. Grzegorz z Sanoka).
  

Na bazie tych ostatnich w pewnym momencie zaczęła formować się pierwsza generacja nazwisk polskich, tworzonych przez dodanie formantu -ski (np. Tarnowski) w wypadku szlachty (co może być mylące, gdyż w pewnym momencie nazwiska tworzone w identyczny sposób zaczęto nadawać polskim Żydom) oraz -owiec, -ewic, -ewicz lub -owicz w wypadku chłopstwa i mieszczaństwa. Do tej grupy należą też nazwiska odojcowskimie, które formowały się od imienia ojca, przekazywanego później na wnuki, prawnuki etc.

Prócz nazwisk odojcowskich w warstwach niższych powstawały także nazwiska pospolite, od nazw pospolitych przedmiotów i zwierząt (np. Gawron, Gawronowicz) lub odmiejscowe (np. Kurzelewicz). Nazwiska pospolite prawdopodobnie powstawały od przezwisk, najpewniej w spontanicznych okolicznościach.

Typem nazwisk odojcowskich są nazwiska związane z zawodami (Młynarz, Kowal, Kowalski) oraz niektórymi przymiotnikami (np. Nowak od ?Nowy Gospodarz We Wsi?). Nazwiska takie są w większości nazwiskami mieszczańskimi.

Wraz z napływem na tereny polskie dużej ilości zachodnich osadników pojawiła się kolejna generacja nazwisk, wynikająca najczęściej ze spolszczenia oryginałów. Najczęściej robiono to poprzez dodanie szlacheckiej końcówki -ski (np. Horodyski) do wcześniejszego, obcego członu. Innym sposobem było przystosowanie ich do fonetyki i gramatyki języka polskiego (np. Miller) lub dosłownym tłumaczeniu (np. Wunderlicht na Dziwak).

Ciąg dalszy na Blogu Zewnętrznym.